نوروز : کهن اسطوره ایرانی

نوروز : کهن اسطوره ایرانی

آورده اند که آگوستین قدیس در پاسخ به این پرسش که «اسطوره چیست؟»، گفته است: «خیلی ساده است، به شرط آنکه از من نپرسند! هرگاه خواستم درباره ی اسطوره توضیح بدهم، عاجز ماندم!»

اسطوره، کلمه ای معرب است که از واژه ی یونانی Historia، به معنی «جستجو، اگاهی و داستان» گرفته شده است. بازمانده ی این لغت History به معنی «تاریخ» و Story به معنی «داستان و قصه» است.

در انگلیسی، واژه ی «Myth»، به معنی اسطوره از «Mythous» به معنی گنگ، مبهم، شرح، خبر؛ مشتق شده است. متضاد Mythous، واژه ی «Logous»، است که به معنی «شناخت، روشن» می باشد که «Logy» از آن گرفته شده است. بنابراین Mythology، یعنی اسطوره شناسی.

با در نظر گرفتن موارد فوق، در یک کلام، می توان اسطوره را چنین تعریف کرد: اسطوره، عبارت است از روایت یا جلوه ای نمادین درباره ی ایزدان، فرشتگان، موجودات فوق طبیعی و به طور کلی جهان شناختی که یک قوم به منظور تفسیر خود از هستی به کار می بندد. اسطوره، سرگذشتی راست و مقدس است که در زمانی ازلی رخ داده و به گونه ای نمادین، تخیلی و وهم انگیز می گوید که چگونه چیزی پدید آمده، هستی دارد، یا از میان خواهدرفت و در واقع اسطوره به شیوه ای تمثیلی کاوشگر هستی است.

اسطوره، در هر جامعه ای وجود داشته است و به راستی یکی از سازه های مهم فرهنگ بشری است و با ویژگی های کلی و جزئی خود بازتابنده، شارح و کاشف تصویر منحصر به فرد آن ملت است. بنابراین مطالعه و تامل در اسطوره های یک ملت، در شناخت آن ملت و طبعا مهندسی فرهنگی برای آن ملت اهمیت فوق العاده زیادی دارد و اساسا بدون توجه به آن، نمی شود به مبانی و مبادی فرهنگی یک قوم دست یافت.لب مطلب آنکه، نقطه ی عزیمت برای شناخت ملتی، شناخت اسطوره های آن ملت است.

اقوام باستانی در دوران اساطیری یا تاریخی، هر چند دارا ی ساخت های اجتماعی – فرهنگی گوناگون بودند، اما همگی به گونه ای با مفهوم «نوشدگی» و «نوروز» آشنایی داشتند. انسانهای دوره ی اساطیر ی معتقد بودند که جهان بر الگوی تکوین یا مطابق اسطوره ی آفرینش، هر سال یا در هر دوره ی زمانی، نو می شود. این نوشدگی به راستی گونه ای تجدید خلقت و باز آفرینی کیهان بوده است. اساطیر مربوط به آفرینش، به گمان «میرچا الیاده» در کتاب «چشم انداز های اسطوره»، اساطیر خلقت کیهان را به یا مردمان می آورند.

هرچند روزگاران درازی است که نوروز، آئین کهنسال و عید ملی ایرانیان از پیش از اسلام تاکنون به شمار می رود، با این حال، تردیدی نیست که اقوام باستانی دیگر، از جمله ساکنان سومر، عیلام، بابل و مصر و... نیز سال نو را از دیر باز جشن می گرفته اند یا آئینی همانند نوروز ایرانی داشته اند.

پیش از آنکه حتی مفهوم سال پدید آید، انسانها برای خود یک گردش زمانی دایره وار تصور می کرده اند که از یک نقطه، آغاز می گردید و با گردشی مدور به همان نقطه، پایان می یافت. با نوروز یا آغاز هر سال، کهولت زمان از یادها زدوده می شود و همه ی آفریده ها جان تازه می یافتند. سبز شدن گیاهان، رویش دانه ها و جاری شدن شیره های حیات بخش در رگهای سبز رستنیها، دمیده شدن جان تازه ای را در تن آدمی القا می کرد. آغاز کیهان، همیشه در ذهن انسان همچون «بهشت گمشده ای» بود، برای بازگشت به ازلیت دلخواه و موعود.

این «اسطوره ی بازگشت جاودانه» یا آفرینش ادواری و نوشدگی متناوب زمان، به زعم «الیاده» مساله ی واژگونی و بر انداختن تاریخ را طرح میکند، پس نوروز در نزد اقوام باستانی به گونه ای در هم شکستن زمان به شمار می آمد. تسخیر زمان و احساس نکردن گذشت زمان، برای آنان شادی بخش بود؛ حتی باور داشتند که «فروشی ها» یا ارواح در گذشتگان نیز در مراسم نوروز شرکت می کنند.

در آغاز فروردین، مطابق سنتی دیرینه، چراغ خانه ها باید روشن باشد، چون اگر خانه ها روشن نباشند؛ فروشی ها یا ارواح در گذشته رو گردان شده، از بازماندگان خود می گریزند. در گذشته، در این روز، بر پشت بامها آتش می افروختند تا راه گشای فروشی ها باشد. مطابق اسطوره های کهن، حتی سنت گرد گیری ویژه ی نوروز نه تنها به خاطرنظافت، بلکه به خاطر این است که فروشی ها ناراحت نشوند و نگریزند. آئین های مربوط به سوگ سیاووش ( سووشون ) نیز پیش از نوروز بوده که بلافاصله پس از آن،«حاجی فیروز» در خیابانها ظاهر شده و نوید شادی می آورده است. در گذشته، در روزهای فروردگان، در گورستانها و پشت بامها برا ی پذیرایی از ارواح، خوراکی می گذاشتند و می توان احتمال داد که سفره ی هفت سین اصالتا برای فروشی ها بوده است.

در برخی از روستاهای ایران، عصر آخرین روز اسفند ماه، تقریبا عموم روستائیان با لباس معمولی و همیشگی خود به گورستان آبادی می روند و بر سر مزار مردگان خویش گرد می ایند، شمع می افروزند و برای مردگان خیرات می دهند. شب هنگام از گورستان به خانه باز می گردند و در اطراف خانه، انباری، حیاط و... شمع می افروزند و مشعل روشن می کنند.

در ایران باستان، جشن سوری یا جشن برپائی آتش، پنج روز پیش از نوروز رایج بوده است. اختصاص روز چهار شنبه بدین جشن تحولی تازه است که پس از اسلام به وجود آمده، چون ایرانیان باستان اصلا روزهای هفته را شنبه، یکشنبه،... نمی نامیدند، بلکه هر روزی از هفته و ماه نامی داشت و متعلق یه یک ایزد ویژه بود؛ مثلا نخستین روز هر ماه «اورمزد» و شانزهم هرماه «مهر روز»، نام داشت.

زردشتیان یزد و کرمان، شب آخر سال در پشت بامهای خود آتش می افروزند و چراغی هم به لبه ی بام خانه ی خود می گذارند که تا بامداد روشن روشن است. سحرگاه روز نخست عید نیز در پشت بامها دوباره آتش افروزی را ادامه می دهند.به احتمال زیاد چهار شنبه در نزد عربها نحس و نامبارک بوده است. نمونه ی نحسی چهارشنبه در اشعار برخی شاعران آمده؛ از جمله، منوچهری گفته است:

چهارشنبه که روز بلاست، باده بخور / به ساتگین می خور تا به عافیت گذرد

سوری به معنای «سرخ» است، چنانکه گل سوری به معنای «گل سرخ» است. در جشن سوری، بر پشت بامها غذا می گذاشتند که برای فروهرها و ارواح درگذشتگان که برای فروهرها و ارواح در گذشتگان بود و امروزه آئین «قاشق زنی» و مراسمی همانند آن که خود را پوشیده و پنهان می کنند و هدیه می گیرند، هنوز رائج است.

در بسیاری از نقاط آذربایجان، نوجوانان و جوانان با پوشاندن خود، شالهای بلندی را از دریچه های فوقانی منازل آویزان می کنند تا از صاحبخانه هدایای از قبیل جوراب، کشمش، سنجد و.. که همگی نمادی از «نوشدگی» است دریافت کنند. «شهریار» شاعر آذری، قریب به این مضمون، می گوید:

نه یاخشی بیر قایدادی شال ساللاماخ / شال ساللاماخ اونا آلما،جوراب باغلاماخ

از سنت های دیرینه ی دیگر، «هفت سین» است. از دیر باز در ایران، هفت «سینی» از دانه هایی که به سفره ها برکت می بخشید، می رویاندند و بر «خوان نوروزی» می نهادند. «هفت سین»، شاید بازمانده ی همین هفت «سینی» باشد که نماد سبزی و خرمی است. با گذشت زمان، هفت «سینی» به هفت میوه، گل یا سبزه یا چیزهای دیگر که نام آنها با «سین» آغاز می شود، مبدل گشت:

سبزه: نمودار گل های زینتی و زیبا، سرسبزی و خرمی.

سیب: میوه ای بهشتی و نماد زایش.

سمنو: از جوانه ی گندم، نماد رویش و برکت.

سنجد: بوی برگ و شکوفه ی آن محرک عشق و دلباختگی است.

سیر: داروی تندرستی و از میان برنده ی درد هاست.

اسپند: در لغت به معنی «مقدس» و در واقع، دافع چشم بد است.

سکه: نمودار برکت و دارایی است.

آینه و شمع بر سفره نیز نماد نور و روشنایی و شفافیت است. معمو لان تخم مرغی نیز بر سر سفره است که نماد نطفه و باروری و زایش است. استفاده از تخم مرغهای رنگین در «عید فصح» یهودیان و نیز در نزد ارامنه ی ایران رایج است که احتمالا از طریق آنان به سراسر فرهنگ اقوام ایرانی تعمیم یافته است. گفتنی است که ارامنه از اقوام ایرانی است و برخلاف تصور رایج یک قوم ( ایرانی) است و نه یک مذهب. ولی به خاطر این که اکثریت ارامنه، مسیحی هستند، اشتباها ارامنه مساوی با مسیحیت گرفته می شود.

در اساطیر هندی نیز آمده که جهان از «تخم مرغ نخستین» پدید آمده است. «ماهی زنده» بر سر سفره ی نوروزی، نشانه ی تازگی و شادابی است. همچنین باید یادآور شد که اسفند ماه برابر «حوت»، به معنی «ماهی» است. در میان زردشتیان ایران، هفت شین هم رایج است که ناشی از شبیه سازی شین با سین است. شاید به این دلیل که شیر و شهد و شکر از دیر باز، جزو بنیادی ترین مائده های این سفره بوده است.

سبز کردن گندم و حبوبات از پیش از اسلام در ایران، معمول بوده است. در«المحاسن و الاضداد» آمده است که بیست و پنج روز پیش از نوروز در صحن کاخ شهریاران، دوازده ستون از خشت خام برپا می شده که بر هریک از آنها یکی از حبوبات را می کاشتند و آنها را نمی چیدند، مگر با نغمه سرائی و آوازخوانی. در ششمین روز عید، این حبوبات را می کندند و در مجلس می پراکندند و تا شانزدهم فروردین که «مهر روز» نام داشت، آن را جمع نمی کردند. دوازده ستون، نماد دوازده ستونی است که جهان بر آن استوار است و نیز تاکید بر تقدس عدد دوازده است.

در نوروز ایرانی، نوروز دوازده روز بوده است و روز سیزده را با برگشتی دوباره به دامان طبیعت گرامی می داشتند.

بی تردید «نوروز» واجد نمادها و نشانه های اسطوره ای متعددی است که برای شناخت و البته بازشناخت آن بایستی به طور جدی همت گماشت؛ چه اینکه فرهنگ ایرانی با قدمت هزاران ساله حاوی و حامل مفاهیم و معانی الهی - انسانی بزرگی است که نسل جدید ایرانی با شناخت آن و بازشویی و عصری کردن آنها و ایجاد علقه های ملی – مذهبی می تواند با «فرهنگ فرنگ» که با هیبت و هویتی نوین ساختارهای فرهنگی ما را نشانه گرفته است، مقابله کند. بدون شک، اتفاقات آخر سال و از جمه «چهار شنبه سوری» که به جای سرور و شادمانی تبدیل به آشوب و اضطراب شده است، صادرات شوم همان فرهنگ غرب است و هیچ سنخیتی با رفتارهای یک ایرانی ندارد. ایرانی باید ایرانی بیندیشدو ایرانی زندگی کند که: «چو ایران نباد تن من مباد».

منابع:

ژاله اموزگار و احمد تفضلی، اسطوره های ایران باستان، تهران: سمت، 1383.

ابوالقاسم اسماعیل پور، اسطوره، بیان نمادین، تهران:سروش، 1377.

میرچا الیاده، اسطوره، رویا، راز، ترجمه رویا منجم، تهران،